1. Stari grad

 

Ostaci Užičkog grada leže na stenovitom grebenu, koji gotovo pregrađuje korito Đetinje na mestu gde ona ističe iz klisure i utiče u pitomu kotlinu. Utvrđenje je podignuto na visokom, relativno nepristupačnom, grebenu koje sa tri strane okružuje reka Đetinja. Prema zapadu, jugu i istoku okomite litice, visoke i do 50 m, kao jaki prirodni bedemi spuštaju se do reke.

Prilaz gradu bio je moguć samo sa severa, sa sedla prema susednom visu, ali i tu su vertikalne strane branile prilaz najvišem delu utvrđenja, čineći ga neosvojivim. Iz utvrđenja se mogla nadzirati i braniti saobraćajnica koja je povezivala Bosnu sa Srbijom. Položaj grada vekovima je izazivao divljenje putnika i namernika koji su prolazili pokraj njegovih bedema.

Prvi pouzdani istorijski izvori o užičkoj tvrđavi potiču iz sredine 14. veka. Tada je bila u posedu vlastelinske porodice Vojinović, a od 1366-1373. godine pripadala je Nikoli Altomanoviću. Dubrovački istoričar Mavro Orbini pominje Užice opisujući događaje koji se tiču sukoba kneza Lazara i kralja Tvrtka sa Nikolom Altomanovićem, koji je tada uhvaćen, zarobljen i oslepljen u  tvrđavi, leta 1373.

Geografski položaj i njen strateški značaj uticali su na izgled tvrđave. Ona  je u gornjem delu imala polukružnu kulu, u srednjem delu objekte za smeštaj vojnih posada, opreme i hrane, a u donjem tzv. Vodenom  kulom bila je povezana sa rekom.Tvrđava je više puta rušena i ponovo utvrđivana. Značajna dograđivanja i utvrđivanja obavljena su 1478. godine, zatim u vreme austro – turskih ratova 1688. godine i 1737-1839 godine i na kraju, u vreme Prvog i kratko vreme posle Drugog srpskog ustanka, 1813-1819 godine. Konačno je kao vojni objekat onesposobljena i porušena u januaru 1863. godine, u vreme proterivanja Turaka iz grada.

Zahvaljujući arheološkim istraživanja, delimičnom rekonstrukcijom i konzervacijom Zavoda za zaštitu spomenika kulture iz Kraljeva i Narodnog muzeja iz Užica od 1973-1984. godine zaustavljeno je obrušavanje i nestajanje grada koje je trajalo više od jednog veka.

 

2. Narodni muzej

 

Narodni muzej predstavlja poseban spomenički kompleks koji je od svog osnivanja smešten u dve zgrade izgrađene pred Drugi Svetski Rat za potrebe Narodne banke. U ovim objektima, u jesen 1941. godine, bili su smešteni Vrhovni štab NOPOJ i Centralni komitet KPJ, a u podzemnim prostorijama, tzv. Trezoru, bilo je civilno sklonište i partizanska fabrika oružja i municije.

Muzej je formiran 1946. godine, a delatnost se zasnivala na prikupljanju i proučavanju materijala značajnog za kulturnu i političku istoriju Grada i okoline. Danas se u zbirkama i depoima ovog muzeja kompleksnog tipa nalazi oko 70000 muzejskih jedinica. Zgrade Narodnog muzeja su pod zaštitom države kao nepokretno kulturno dobro od izuzetnog značaja.

Posetiocima su na raspolaganju dve stalne muzejske postavke i Legat slikara Mihaila Milovanovića, a povremeno i zanimljive tematske izložbe. Postavka Muzeja ustanka 1941. obuhvata period od martovskih događaja 1941. u Jugoslaviji do pada Užičke republike. Stalna muzejska postavka Užice – nastanak i razvoj, tretira period od praistorije do savremenog doba.

Legat slikara Mihaila Milovanovića, prvog užičkog akademskog slikara, sadrži 15 slika (ulje na platnu), fotografije, dokumenta, odlikovanja i delove kućnog nameštaja iz zaostavštine porodice Milovanović. Za ovaj Legat Narodni muzej je dobio najveće muzejsko priznanje – nagradu Mihailo Valtrović.

 

3. Hidrocentrala

 

Hidrocentrala na reci Đetinji nalazi se ispod užičkog Starog grada, a napravljena je 1900.godine i jedan je od simbola grada Užica. To je prva električna centrala podignuta po Teslinim principima polifaznih struja u Evropi i druga u svetu, svega pet godina posle podizanja iste takve na reci Nijagari u Americi.

A kako je sve počelo? Kad se u Užicu javila ideja da se koriste vodene snage Đetinje?

Po zabeleženim podacima iz 19. veka, sve je krenulo od pekara koji su parnom mlinu u Čačku skupo plaćali brašno, pa su rešili da sagrade svoj parni mlin. Savet su potražili od svog zemljaka Stevana Čađevića, prvog inženjera među Užičanima, koji je u to vreme radio u Ministarstvu građevina Kraljevine Srbije.

Odgovor je bio zanimljiv. “Nikakav parni mlin! Uglja nemate, a parne mašine su sklone kvaru.Treba da sagradite mlin koji će goniti vodena turbina. Za pokretanje turbine imate vode u Đetinji više nego što vam treba!” Užički pekari su procenili da je podizanje industrijskog mlina skupa i neizvesna rabota i gradnju su odložili za neka bolja vremena. Đetinjom je proteklo dosta vode dok njena snaga nije počela da se koristi u industrijske svrhe. Zasluga za to pripala je užičkim tekstilcima.

Godine 1891. u Užicu je otvorena, ili, kako zapisi kažu, ustanovljena je Državna tkačka škola. Tada se rodila i ideja o gradnji tkačke fabrike. Na narodnom zboru, 14. novembra 1897. osnovano je Akcionarsko društvo za izgradnju tkačke fabrike. Usvojena su pravila Akcionarskog društva, od  Ministarstva narodne privrede, shodno Zakonu o potpomaganju domaće radinosti, dobijene su povlastice, upisano prvo kolo akcija i gradnja Tkačke radionice je mogla da počne.

Da bi obezbedili jeftin i siguran energetski izvor, akcionari su rešili  da za pokretanje mašina u tkačkoj radionici iskoriste vodenu snagu Đetinje. Kao izaslanik Ministarstva narodne privrede, 1898. u Užicu je boravio ugledni profesor Velike škole i pionir elektrifikacije u Srbiji Đorđe Stanojević. Obišao je klisuru Đetinje i mesto na kom je trebalo da se gradi fabrika i našao da u koritu Đetinje ima dovoljno vodene snage za pokretanje turbina i proizvodnju električne energije koja bi pokretala tkačke razboje, a pri tom i osvetljavala grad, a onda je odlučeno da se hidrocentrala gradi.

Kamen temeljac za gradnju hidroelektrane na Đetinji postavio je kralj Aleksandar Obrenović, 15. maja 1899. godine. Po ondašnjim običajima kamen temeljac za podizanje kuće je polagao kum. Polažući kamen temeljac za elektranu, kralj Aleksandar je postao njen kum. Projekat za izgranju hidroelektrane na Đetinji izradio je inženjer Aćim Stevović, rodom iz Mokre Gore (u to vreme radio je u Železničkoj radionici u Nišu). Opremu koja će omogućiti primenu Teslinih principa u radu elektrane i prenos električne energije odabrao je Đorđe Stanojević. S obzirom na veliku težinu opreme koju je trebalo dopremiti iz Beča do Užica, rabadžijska kola vuklo je šest pari volova. Tako nešto, do tada, u Srbiji nije viđeno.

Radovi na montaži opreme u elektrani i najvećem delu električne mreže u gradu bili su završeni krajem jula 1900. godine. Elektrana je svečano puštena u rad 2. avgusta, na Svetog Iliju, na dan rođenja Njegovog Veličanstva. Građani su te večeri uživali “u moru svetlosti u kojoj se grad kupao”.

Za proslavu stogodišnjice od izgradnje, Centrala je potpuno obnovljena i na Ilindan 2000.godine. opet osposobljena za rad. Stare Simensove mašine ponovo proizvode struju. U ovom lepom zdanju je Muzej tehnike.

 

4. Jokanovića kuća

 

Jokanovića kuća je pripadala jednoj od najbogatijih trgovačkih porodica Užica u drugoj polovini 19. veka – porodici Jokanović. Poznata je i pod imenom “Pecara” (Jokanovići su trgovali, između ostalog, vinom i rakijom i držali nekoliko mehana u Užicu).

Kuća je jedna od retkih sačuvanih reprezentativnih kuća 19. veka, ne samo u Užicu, već i široj okolini. Zbog naglašenih etnografskih karakteristika, objekat je proglašen za kulturno dobro – spomenik kulture.

Jokanovića kuća se nalazi u najužem centru grada, pored Gradske galerije. U njoj je predstavljena muzejska izložba ambijentalnog karaktera na temu: “Gradska kuća u Užicu u 19. i početkom 20. veka”. Postavkom je prikazana potpuna transformacija Užica od orijentalne varoši “šehera” u srpsku varoš.

Muzejska postavka sadrži tri ambijentalne celine (tri enterijera): Prvi, “orijentalna soba” kojim se prikazuje stanovanje građana u Užicu u 19. veku. “Devojačka – građanska soba” odražava početak novog “srpskog” vremena, kada se posle osobođenja od Turaka kod srpskih trgovaca i zanatlija javljaju potrebe za lepšim i udobnijim stanovima, evropskim odelom, nakitom itd.

Salon gradske kuće s kraja 19. i početka 20. veka predstavlja vreme kada se u Užicu izdvaja sloj bogatih ljudi, trgovaca koji svoje bogatstvo žele da pokažu i luksuznijim življenjem.

 

5. Gradski Trg

 

Centralno mesto u  gradu zauzima Trg partizana. Urbanističko rešenje gradskog trga kao jedinstvenog i izuzetnog scenskog prostora izvanredno se uklapa u potrebe građana za mestom najrazličitijih kulturnih, zabavnih i političkih okupljanja.

Počev od Pozorišta i Biblioteke na čelu, trg se celom širinom spušta u više nivoa prema glavnoj ulici i produžava sve do hotela “Zlatibor”. Na trgu se izvode scenski spektakli, on je omiljeno mesto druženja svih generacija Užičana.

 

6. Spomen Kompleks Kadinjača

 

Među spomenicima u okolini Užica posebno se ističe memorijalni kompleks na Kadinjači (14 km zapadno od Užica). Spomenik je posvećen borcima užičkog Radničkog bataljona, Posavcima i Orašanima koji su se žrtvovali 29. novembra 1941.godine štiteći odstupnicu glavnini partizanskih snaga iz Užica ka Raskoj oblasti.

U znak sećanja na otpor branilaca Užica, 1952. godine otkriven je Spomenik – piramida pod kojim se nalazi kosturnica u kojoj su smešteni posmrtni ostaci većine boraca izginulih na Kadinjači.

Godine 1979. otkriven je novi spomenički kompleks, kada je Radnički bataljon odlikovan Ordenom narodnog heroja. U autentičnom prostoru bitke na Kadinjači idejno rešenje monumentalne spomeničke kompozicije i zgrade Spomen-dom dali su vajar Miodrag Živković i inženjer arhitekture Aleksandar Đokić iz Beograda.

U sklopu spomeničkog kompleksa, koji se prostire na površini od 15 ha, nalazi se Spomen-dom namenjen prihvatu posetilaca radi pružanja informacija o spomeniku i borbi na Kadinjači. U zgradi Spomen-doma smeštena je stalna izložbena postavka “Radnički bataljon i borba na Kadinjači” na prostoru od oko 150 m, sa preko 300 izloženih eksponata.

 

7. Klisura Djetinje

 

U liticama iznad Đetinje, trasa “ćire” sa 14 tunela na deonici od desetak kilometara, probijena je 1925. godine. Uspostavljena je pruga koja je narednih pedeset godina povezivala ljude i granice. A onda je stari “ćira” preseljen u muzej, ali su njegovim tragom krenuli planinari, izviđači, prirodnjaci, ribolovci i šetači.

I pruga koje više nema i reka Đetinja, koja više nije divlja, ispredaju priče i pozivaju na otkrivanje lepote. Tu, nadomak grada, nekim čudom, sačuvano je mnoštvo retkih biljnih i životinjskih vrsta, vodopada i virova, bez problema pecaju se i pastrmka i mladica, ali u režimu – uhvati i pusti.

Entuzijasti su, udarnički, o svom trošku, očistili i uredili izvorište lekovite vode u Donjoj staparskoj banji,i već godinama brinu o njenoj zaštiti.

Ka klisuri, sada vodi lepa šetačka staza , na kojoj su osvetljeni tuneli do Rajskih otoka, omiljenog užičkog kupališta. Klisura postaje dostupnija, a Zavod za zaštitu prirode Srbije je, na zahtev Grada, uradio studiju kojom se predlaže njena zaštita, kao predela izuzetnih odlika. Oni koji su bili, znaju da to zaista i zaslužuje.

 

8. Crkve

 

Crkva Svetog Marka

Stara crkva u Užicu smeštena je u delu grada poznatom po imenu Carina. Crkva se prvi put pominje u trećoj deceniji 18. veka kao mala crkva – Čatmara građena u stilu crkava brvnara koja se nalazi u srpskom delu varoši. Feliks Kanic pominje Markovu crkvu u Užicu za koju kaže da je sagrađena 1828.godine, da je građena u bondruku, sa strmim i visokim krovom, pokrivena šindrom, sa malim drvenim tornjem na zapadnoj strani. Uz crkvu je 1890. godine podignut zvonik od drveta, visine 22 m. Po skladnim oblicima i lepoti jedinstven je u Srbiji. Gradio ga je jedan užički sajdžija, a ktitori su mu bile užičke zanatlije. U crkvi se nalaze vredne ikone i mnoge  dragocenosti i relikvije, među kojim i delovi starog ikonostasa, rad zografa Simeona Lazovića. Ikone su slikane 1851.godine i najverovatnije ih je slikao Dimitrije Posniković. U crkvi se nalazi i zbirka gravura nastalih od 17. do 19. veka, kao i predmeti primenjene umetnosti, radovi užičkih kujundžija.

Crkva Svetog Djordja

Na  inicijativu bogatijih trgovaca i uglednih građana Užica, saborna crkva, posvećena Svetom Đorđu, građena je u periodu od 1842. do 1844.g. Nalazi se u centru grada u blizini Gimnazije. Ikonostas i živopis radili su, između 1851- 1856. godine, slikari Dimitrije Posniković i Milija Marković. Crkva je imala tri zvona od kojih su sačuvana dva. Jedno od dva sačuvana zvona poklonio je 1846.godine Gradu Knjaz Aleksandar Karađorđević. Nedostaje zvono koje su odneli Austrijanci u Prvom svetskom ratu. Na crkvenom tornju je 1859.godine postavljen prvi javni sat.

Bela crkva u Karanu

Nalazi se u selu Karanu, 16 km udaljenom od Užica. Posvećena je prazniku Blagovesti. Arheološka istraživanja potvrdila su da je na mestu na kojem se nalazi ova crkva u doba Rimljana bilo naselje. Uz samu crkvu otkriveno je nekoliko dobro očuvanih rimskih nadgrobnih stela. Podignuta je između 1332. i 1337. godine kao porodična grobnica župana Petra, zvanog Brajan. Po svom arhitektonskom izgledu Bela crkva u Karanu pripada tipu spomenika raške škole. Pored dva osnovna ciklusa: “Veliki praznici” i “Život Bogorodice”, na živopisu crkve prikazani su brojni potreti: ktitora Brajana s porodicom, cara Dušana, carice Jelene i drugih istorijskih ličnosti. Freske nastavljaju tradiciju umetnosti ranog 14. veka. U crkvi je sačuvan prvobitni zlatni ikonostas s freskoikonama.

 

Manastir Rujno

Zdanje neobične lepote, hram vere i knjige, izdigao se iznad jezera Vrutci, na delu obale koje pripada području sela Bioska, petnaestak kilometara od Užica. To je nedavno obnovljeni manastir Rujno, ponos ovog kraja, savremeni naslednik istoimenog manastira iz srednjeg veka. U tom srednjovekovnom manastiru, dok su turski osvajači harali Srbijom, odštampana je prva knjiga na ovim prostorima, poznata kao Rujansko četvorojevanđelje. I to svega 48 godina posle Gutenberga. Uradio je to monah Teodosije, rezbareći slova u drvetu, slažući ih u drveni ram i otiskujući na papiru jednim kalupom u dve boje. Dva primerka Rujanskog četvorojevanđelja su sačuvana: jedan, nepotpun primerak sa 92 lista, je u biblioteci SANU u Beogradu, drugi, celovit sa 296 listova, u Državnoj biblioteci u ruskom Sankt Peterburgu. Vekovima posle štampanja te prve knjige trajao je manastir, ali zubu vremena nije odoleo. Njegovi ostaci potopljeni su gradnjom vodoakumulacije. Ipak, narod užičkog kraja u saradnji sa crkvenim velikodostojnicima poslednjih godina obnovio je manastir Rujno, nedaleko od mesta na kome se u srednjem veku nalazio.

Vidikovac na Zabuciju

Vidikovac na Zabuciju je mesto sa koga se vidi celo Uzice kao “na dlanu”. Zaista nezaboravan i neponovljiv pogled na grad. Jedinstveno mesto u Srbiji. Nedavno je na ovom vidikovcu postavljen teleskop kojim se moze razgledati ceo grad. Takodje, tu su i sto i klupe za odmor posetilaca.

 

9. Užička plaža

 

Od davnina užičani su pokazali interesovanje za kupanjem i sportovima na void, tako je između dva rat nastalo kupalište na Đetinji “Jadran”. Nalažilo se na strani ispod hidrocentrale i tada kamenog železničkog mosta, bila je napravljena od drveta, imala kabine, trambuline… Međutim, nakon Drugog svetskog rata nije mogla da opstane, iako je često obnavljana usled čestih poplava i rušunja zbog vodenih bujica.

Pored plaže “Jadran”, užičani su se brčkali na Fikarovoj plaži, zatim kupalište kod debele vrbe, Jazova na Dragovoj plaži na Međaju. Pedesetih godina prošlog veka počelo je sa razmišljanjem da se nađe trajnije rešenje za kupalište u Užicu.

Ideja o Gradskoj plaži je krenula defitivno u realizaciju krajem pedesetih godina prošlog veka, kada je Vojimir Vojo Bojović uzeo posao oko plaže u svoje ruke. Njemu se mogu pripisati najveće zasluge što užičani danas imaju jednu od najlepših plaža u Srbiji.

Vojo Bojović je angažovao arhitektu koji je bez dinara odradio projekat. Izgrađena je brana koja je ukrotila divlju reku i time se napravila velika površina za kupanje, a sa njom ogromni potencijali. Uređene su obale plaže sa potpornim zidovima, napravljen plivački deo na kome su se održavala sportska takmičenja na vodi, skakaonica. Plaža je puštena na korišćenje 1960. godine, a ono što je zanimljivo da je plaža napravljena za 18 meseci uz pomoć volovskih i konjskih kola.